Utrudnienie oddychania nosem jest objawem zaburzeń miejscowych nosa oraz współistniejących chorób ogólnoustrojowych, które powodują obrzęk błony śluzowej. Przyczyn jest bardzo wiele a różnice występują w zależności od wieku pacjenta oraz innych czynników. Leczenie tego objawu powinno być przyczynowe - miejscowe (chirurgia, leki donosowe) lub ogólne (odpowiednie leczenie farmakologiczne).

Budowa nosa

Zanim opiszemy przyczyny utrudnionego oddychania nosem i ich leczenie, przedstawimy pokrótce budowę nosa części wewnętrznej. Nie będzie to pełen opis ale zawierać będzie elementy najważniejsze z punktu widzenia tematu, w którym się znajdujemy.

Wnętrze nosa składa się z dwóch kanałów, przewodów nosowych, przez które wpływa powietrze. Kanały te przedzielone są mniej więcej równo przez kostno – chrzęstną przegrodę nosową. Po bokach każdego kanału znajdują się nieregularne twory zbudowane z cienkiej kości pokrytej błoną śluzową, zwane małżowinami nosowymi.  Opływając te małżowiny powierze ogrzewa się i nawilża. Poprzez otwory w kości nos komunikuje się z większymi zachyłkami zwanymi zatokami obocznymi nosa. Delikatne struktury kostne odgraniczają jamy nosowe od ważnych struktur takich jak oczodoły czy jama czaszki. Przekrój nosa w badaniu tomografii komputerowej u zdrowego człowieka przedstawiono na zdjęciu poniżej.

Przekrój przez nos w tomografii kompouterowej

A: przegroda nosa 

B i C: małżowiny nosowe 

D: zatoka szczękowa 

E: zatoki sitowe

Na zdjęciu widoczne są bardzo dobrze zatoki oboczne nosa, które są pawidłowo upowietrznione (na zdjęciu czarne). Przegroda nosowa (A) jest tylko nieznacznie skrzywiona i nie powoduje utrudnienia pasażu powietrza. Odległość między przegrodą nosową a małżowiną nosową (B) jest natomiast niewielka (poniżej 2 mm).

Warto pamiętać!

Jednostronne zaburzenie drożności nosa jest zawsze bardziej niepokojące niż obustronne. Jednostronna utrudnienie oddychania nosem może być spowodowane między innymi obecnością ciała obcego u dziecka lub guza u osoby dorosłej. Dlatego też w przypadku narastającej jednostronnej blokady nosa należy koniecznie skonsultować się z lekarzem laryngologiem w celu wykluczenia tych schorzeń.

Przyczyny utrudnienia oddychania nosem mogą obejmować poniższe:

Skrzywienie przegrody nos

Schorzenie to związane jest najczęściej z urazem nosa, który może powstać we wczesnym dzieciństwie. Sytuacje, w których małe dziecko upadnie i uderzy się nosem w podłoże, meble, czy barierki łóżka nie są wcale rzadkie. Również rzadko rodzice przywożą dziecko do lekarza z tego powodu, zwłaszcza jeśli nie towarzyszą inne objawy jak krwawienie z nosa czy rana skóry wymagająca szycia. W wieku późniejszym urazy nosa, również ze złamaniem kości nosa są powszechne. Urazom takim towarzyszy mniejsze lub większe przemieszczenie części chrzęstnej przegrody nosa (część tą można wyczuć z przodu) a niekiedy też części kostnej (schowanej głębiej). Przemieszczenie takie zwykle nie powraca do stanu pierwotnego a pacjent zaczyna zgłaszać utrudnienie oddychania przez nos, najczęściej w nocy, po położeniu się do łóżka. Objewy trwają najczęściej wiele lat, są bardziej uciążliwe w sytuacjach infekcji górnych dróg oddechowych czy alergii. Skrzywienie przegrody nosa może być przyczyną chrapania oraz bezdechów sennych. Schorzenie to można zdiagnozować praktycznie w każdym gabinecie otolaryngologicznym, najlepiej wyposażonym w tor wizyjny i nasofiberoskop. Niekiedy wykonuje się badania dodatkowe w postaci tomografii komputerowej aby ocenić obecność dodatkowych schorzeń zatok. Jeśli objawy są nasilone i utrudniają prawidłowe funkcjonowanie pacjenta, to należy wykonać operację septoplastyki czyli plastyki przegrody nosowej, której celem jest jej wyprostowanie z usunięciem niewielkich fragmentów chrzęstnych i kostnych. Operację przegrody nosa wykonuje się w znieczuleniu ogólnym.

Uwaga: niekiedy badając pacjenta z innym schorzeniem przypadkowo stwierdzamy skrzywienie przegrody nosowej. W takich przypadkach (bez objawów nosowych) na ogół nie ma wskazań do operacji. Należy wyjątkowo ostrożnie podejmować decyzję o operacji przegrody nosa u dzieci, ponieważ przebieg pooperacyjny może być związany z powikłaniami, które mogą spowodować nasilenie objawów a nie ich zmniejszenie.

Poniżej na zdjęciu tomograficznym widoczne jest średniego stopnia skrzywienie przegrody nosa (obszar między żółtymi liniami). Czerwoną strzałką zaznaczono miejsce, gdzie przegroda zrasta się z małżowiną nosową (stan nieprawidłowy).

Skrzywienie przegrody nosa

Przerost małżowin nosowych

Małżowiny nosowe (na zdjęciu powyżej oznaczone B i C) są tworami wychodzącymi z bocznej ściany nosa, zbudowanymi z delikatnej tkanki kostnej pokrytej błoną śluzową. Dzięki ich obecności powietrze przepływające przez nos jest ogrzewane i oczyszczane. Czasem zdarza się, że małżowiny ulegają przerostowi i stają się przeszkodą w oddychaniu przez nos nie spełniając swoich funkcji. Sytuacja taka może towarzyszyć obecności skrzywionej przegrody nosa. Przerośnięte małżowiny nosowe są dobrze widoczne we wziernikowaniu nosa. Ich części położone głębiej widoczne są w badaniu kamerą video z cienkim fiberoskopem. Dokładana struktura może być natomiast oceniona w badaniu tomografii komputerowej (np. zdjęcie powyżej). Nie zawsze podejmuje się decyzję o chirurgicznym leczeniu przerostu małżowin nosowych (konchoplastyka), ich usuwanie nie powinno mieć w ogóle miejsca. Często operacja przegrody nosa (septoplastyka) jest postępowaniem wystarczającym. Tylko po wnikliwej analizie obrazów tomografii komputerowej lekarz podejmuje decyzję o leczeniu chirurgicznym. Przerost i obrzęk małżowin nosowych może być również związany z alergią czy przewlekłym nieżytem nosa. W tych sytuacjach leczenie powinno być farmakologiczne.

Obrzęk śluzówki nosa wskutek zakażenia

Każdy z nas chorował przynajmniej kilka razy w życiu na ostry nieżyt nosa zwany katarem, zarówno objawy jak i sposoby leczenia są ogólnie znane. Jest to jedna z najczęstszych przyczyn kilkudniowej przemijającej blokady nosa.

Alergiczny obrzęk śluzówki nosa.

Przyczyną blokady nosa może być alergiczny sezonowy lub całoroczny nieżyt nosa. Sezonowy nieżyt nosa dotyczy wielu pacjentów, zwłaszcza dzieci a częstość jego występowania wzrasta. Charakteryzuje się uczuciem blokady nosa, wodnistym katarem oraz innymi objawami typowo alergicznymi, które pojawiają się w pewnych porach roku, co związane jest z obecnością alergenów takich jak pyłki traw, drzew oraz innych roślin. Przewlekły przebieg jest związany z alergenami, które działają na śluzówkę nosa przez cały rok, między innymi roztoczami kurzu domowego, pleśnią, sierścią zwierząt.

Oglądając zdjęcie powyżej można zauważyć, że odległość między małżowiną (B) a przegrodą nosa (A) jest niewielka, około 2 mm. Jest to stan, który wystarcza do swobodnego oddychania nosem w warunkach zdrowia. Natomiast w przypadkach, gdy dochodzi do zakażenia lub działania alergenu, nawet stosunkowo niewielki obrzęk śluzówki małżowin nosowych połączony z obecnością wydzieliny może spowodować całkowitą blokadę nosa. Rozpoznanie alergicznego nieżytu nosa niekiedy może być trudne. Leczenie powinno być ukierunkowane na usunięcie przyczyny a jeżeli jest to niemożliwe to stosuje się odczulanie oraz leczenie farmakologiczne miejscowe i ogólne.

Ostre i przewlekłe zapalenie zatok

Przyczyną blokady nosa może być ostre i przewlekłe zapalenie zatok obocznych nosa, opisane szerzej w oddzielnym rozdziale – zapalenie zatok. Ostry stan zapalny zatok towarzyszy ostrym infekcjom nosa i w zasadzie nie powinien być rozpatrywany oddzielnie, ponieważ jamy nosa i zatok stanowią funkcjonalną całość. Jeśli dominują pewne objawy wtedy traktujemy infekcję jako głównie zatokową. Blokada nosa w ostrym zapaleniu zatok związana jest z obecnością śluzowo – ropnej wydzieliny oraz obrzęku błony śluzowej nosa. Przewlekłe zapalenie zatok może być powikłaniem nieleczonego ostrego zapalenia i powoduje stałą blokadę nosa z obecnością wydzieliny. Zatoki oboczne nie są widoczne w standardowym badaniu. Aby prawidłowo ocenić stan zatok i określić wskazania do leczenia operacyjnego należy wykonać badanie tomografii komputerowej. Na zdjęciu powyżej widać czarne przestrzenie (wypełnione powietrzem) zlokalizowane po bokach od przegrody nosowej – są to zachyłki w kości, zatoki. Największe z nich mają swoje nazwy, takie jak zatoki szczękowe (duża przestrzeń oznaczona literą D), czołowe, klinowe. sitowe (liczne mniejsze zachyłki oznaczone literą E). W stanach chorobowych zatoki wypełnione są wydzieliną zapalną dobrze widoczną w tomografii komputerowej. Ostry stan zapalny zatok można wyleczyć farmakologicznie (jeśli nie ma powikłań), natomiast przewlekły stan zapalny często leczony jest chirurgicznie. Takie leczenie polega na otwarciu zatoki, usunięciu zmian zapalnych z jej wnętrza oraz udrożnieniu ujścia.

Polipy nosa

Polipy nosa są tworami powstałymi wskutek obecności przewlekłego stanu zapalnego śluzówki nosa i zatok obocznych nosa. Są to zmiany niezłośliwe, które rosną powoli i powodują przede wszystkim blokadę nosa, w skrajnych przypadkach całkowitą. Rozpoznanie ich w typowym umiejscownieniu nie nastręcza zwykle kłopotów i może być przeprowadzone w gabiniecie otolaryngologa nawet bez wykonania  dodatkowych badań. Współczesne leczenie schorzeń zatok i nosa wymaga jednak na ogół wykonania tomografii komputerowej, dzięki czemu możliwe jest dokładne rozpoznanie, w tym również ocena stanu zatok obocznych nosa. Leczenie polipów jest operacyjne wraz z operacją zatok. Po operacji często stosuje się sterydy dodosowe.

Przerost migdałka gardłowego

Jest to schorzenie będące jedną z głównych przyczyn blokady nosa u dzieci. Zostało opisane w sposób wyczerpujący w innej części Poradnika. (przerost migdałka gardłowego)

Ciało obce w nosie

Przyczyną ostrej blokady nosa u dzieci może być obecność ciała obcego. Dzieci, zwłaszcza małe, mogą wkładać do nosa najróżniejsze przedmioty, takie jak części zabawek, metalowe kulki, patyczki, etc. Objawy obecności ciała obcego obejmują utrudnienie oddychania nosem do całkowitej blokady po jednej stronie, niekiedy z obecnością krwi, gdy ciało obce ma ostre brzegi lub gdy dziecko drapie w nosie paznokciem próbując je usunąć. W późniejszym okresie może objawom może towarzyszyć wyciek z nosa, wydzielina może mieć charakter ropny gdy dołączy się zakażenie. Podejrzewając obecność ciała obcego u dziecka należy zgłosić się w trybie pilnym do lekarza otolaryngologa, który zadecyduje o sposobie jego usunięcia. W zasadzie nie należy podejmować samodzielnie prób usuwania ciała obcego, które jest zaklinowane i położone głębiej. W szczególności nie należy stosować pęsetki do usuwania metalowych kulek i obłych przedmiotów, ponieważ można wepchnąć je głębiej i spowodować, że kulka taka dostanie się do płuc. Sczególnym rodzajem ciała obcego są baterie. Bateria obecna w ciele przez dłuższy czas może spowodować duże uszkodzenia tkanek włącznie z ich martwicą. 

Guz nosa

Przyczyną przewlekłej blokady nosa, najczęściej jednostronnej może być guz przewodu nosowego. Guz może mieś charakter niezłośliwy lub złośliwy. Objawy, prócz jednostronnej blokady nosa mogą obejmować bóle głowy i okolicy nosa, deformację nosa, krwawienia z nosa oraz wydzielinę śluzową i ropną jeśli dołączy się zakażenie. Jeśli pacjent zauważy tego typu objawy, nie powinien ich ignorować i powinien zgłosić się w trybie pilnym do lekarza otolaryngologa czy chirurga szczękowego.

Polekowy nieżyt nosa

Duże skrzywienie przegrody nosa czy alergiczny nieżyt nosa często skłaniają pacjentów do stosowania leków obkurczających śluzówkę nosa aby odczuć ulgę i odblokować nos. Pacjenci stosują popularne leki na przeziębienie dostępne bez recepty jak Xylometazolin czy Oxalin. Przedłużone strosowanie tych leków (tygodnie, miesiące i czasem lata) powoduje nieprawidłową reakcję śluzówki nosa, która po krótkim czasie anemizacji po zastosowaniu leku ulega następnie dużemu przekrwieniu. Skutkuje to jeszcze większą blokadą nosa i koniecznością ponownego zastosowania leku. Wytwarza się błędne koło z przymusem brania leku. Należy podkreślić, że tak długie stosowanie leków anemizujących śluzówkę nosa niszczy ją, a odbudowa po odstawieniu może trwać latami. Dodatkowo śluzówka taka po operacji przegrody nosa goi się znacznie dłużej a pacjent odczuwa dłużej ból i dyskomfort.

Inne przyczyny

Polip choanalny jest tworem niezłośliwym, który powoduje blokadę jamy nosa od tyłu. Leczenie jest chirurgiczne i polega na całkowitym usunięciu zmiany w znieczuleniu ogólnym. Niektóre wady wrodzone mogą powodować blokadę nosa. Należy do nich między innymi zarośnięcie nozdrzy tylnych, które leczy się operacyjnie już w dzieciństwie.