Zapalenie zatok przynosowych jest schorzeniem przebiegającym w postaci ostrej lub przewlekłej. Jest jednym z częstszych powodów wizyt u lekarza. Leczenie może być farmakologiczne w postaci ostrej lub chirurgiczne w postaci przewlekłej.

Spis treści

Czym są zatoki przynosowe?

Przewlekłe zapalenie zatok obocznych nosa jest stosunkowo częstym schorzeniem i przyczyną wizyt w Poradni Otolaryngologicznej. Przed dalszymi rozważaniami należy zapoznać się, przynajmniej ogólnie, z tematem: czym są zatoki oboczne nosa.

Zatoki oboczne nosa, inaczej zatoki przynosowe to przestrzenie powietrzne znajdujące się w kościach czaszki. Przestrzenie te występują u małych dzieci jako uchyłki błony śluzowej wgłębiając się w kierunku kości, dopiero z wiekiem powiększają się i upowietrzniają. U dzieci niektóre zatoki mogą nie występować w ogóle (zatoki czołowe), pojawiając się dopiero później wraz ze wzrostem. Rozwój i powiększanie się zatok zachodzi do późnej dorosłości, ale dobrze wykształcone są po 20 roku życia. Prawidłowe zatoki są upowietrznione, co oznacza, że wypełnione są powietrzem a nie płynem. Obecność płynu świadczy o chorobie. Zatoki są różnej wielkości. Te największe mają swoje nazwy takie jak zatoki szczękowe, czołowe, klinowa. Wiele dziesiątek małych komórek u góry nad przewodami nosowymi nosi zbiorczą nazwę zatoki sitowe.

Poniżej na rycinie przedstawiono porównanie wielkości i stopnia wykształcenia zatok obocznych nosa. U dziecka 4 – 5 letniego są to tylko niewielkie płytkie zachyłki. Dlatego też o przewlekłym zapaleniu zatok u dzieci należy mówić ostrożnie.

Porównanie wielkości zatok u dorosłego (strona lewa) i u dziecka 4 - 5 letniego (strona prawa)

Co to jest zapalenie zatok?

Ponieważ zatoki oboczne nosa komunikują się z przewodami nosowymi, dlatego infekcje nosa, katary, infekcje górnych dróg oddechowych przechodzą łatwo również na zatoki. Proces chorobowy, najczęściej infekcyjny, dotyczący zatoki zwany jest zapaleniem zatoki lub zatok, jeśli dotyczy kilku z nich. Błona śluzowa wyściełająca zatokę od środka choruje, w jej wnętrzu pojawia się płyn zapalny, który może zmienić się w wydzielinę ropną. Ujście zatoki do jamy nosa często ulega obrzękowi, przez co wydzielina blokuje się w jej wnętrzu. To powoduje ból i uczucie rozpierania. Ostre zapalenie zatok jest powikłaniem ostrej infekcji górnych dróg oddechowych. Jeśli nie jest prawidłowo leczone, może przejść w przewlekłe zapalenie zatok, proces chorobowy którego objawy (patrz niżej) utrzymują się powyżej 12 tygodni. Objawy w stanie ostrym obejmują gorączkę, wydzielinę ropną z nosa oraz bóle okolicy zatok o charakterze pulsującym i rozpierającym. Objawy w stanie przewlekłym obejmują przede wszystkim przewlekły ropny katar, utrudnienie oddychania przez nos oraz zaburzenia węchu.

Co predysponuje do zapalenia zatok?

Wiele czynników, zarówno wewnątrz jak i zewnątrzustrojowych sprzyja powstaniu ostrego i w konsekwencji przewlekłego zapalenia zatok. Należy tu podkreślić obecność alergii, która w sposób znaczący  predysponuje do występowania zapalenia zatok, ponieważ wiąże się z obrzękiem błon śluzowych górnych dróg oddechowych co sprzyja zatykaniu się ujść zatok obocznych nosa i rozwojowi procesu chorobowego. Do zapalenia zatok predysponuje również bardzo powszechne schorzenie jakim jest skrzywienie przegrody nosowej. Z czynników genetycznych można wymienić zaburzenia czynności pracy rzęsek, które są strukturami komórkowymi odpowiedzialnymi za transport śluzu z zatoki do przewodów nosowych. Gdy transport ten jest zaburzony śluz pozostaje w zatoce i ulega zakażeniu. Istnieje sporo innych czynników, które mogą wywoływać lub nasilać proces zapalny w zatokach, rolą lekarza jest zidentyfikowanie oraz wyeliminowanie tych czynników, jeśli jest to możliwe.

Jak zbadać zatoki?

Zatoki oboczne nie są widoczne w standardowym badaniu nosa. Można co najwyżej ocenić ich ujścia oraz określić obecność ropnej wydzieliny w przewodach nosowych co wskazuje na proces zapalny. Nie można ich również szczegółowo ocenić wykonując standardowe badanie rtg zatok. Aby prawidłowo ocenić stan zatok i określić wskazania do leczenia operacyjnego należy wykonać badanie tomografii komputerowej. Dzięki temu badaniu można obejrzeć wszystkie zatoki oboczne nosa w różnych płaszczyznach.

Na zdjęciach poniżej widoczne są zatoki oboczne nosa u dorosłego pacjenta bez dolegliwości. Żółte gwiazdki wskazują zatoki. Niebieskie gwiazdki wskazują oczodoły wraz z zawartością – gałki oczne. Czerwone gwiazdki wskazują mózg. Należy zwrócić uwagę na czerwone strzałki. Wskazują one cienkie blaszki kostne, które oddzielają światło zatok od tkanki mózgowej.

Zatoki oboczne nosa
Zatoki oboczne nosa

Objawy zapalenia zatok

Objawy ostrego zapalenia zatok

Do objawów ostrego zapalenia zatok nosa należą między innymi: wyciek ropny z nosa, upośledzona drożność nosa, ból i rozpieranie okolicy zatoki oraz gorączka. Ostre zapalenie zatok wiąże się najczęściej z infekcją kataralną, tak więc objawy tej infekcji (które każdy z nas dobrze zna) będą występowały również. Czasem występuje ból zębów.

Objawy przewlekłego zapalenia zatok

Objawy przewlekłego zapalenia zatok są mniej charakterystyczne. Do objawów przewlekłego zapalenia zatok nosa należą wyciek ropny z nosa, utrudnienie oddychania przez nos, zaburzenia węchu, kaszel, krwawienia z nosa, przewlekłe bóle gardła oraz objawy ogólnego złego samopoczucia i zmęczenia.

Jak rozpoznaje się zapalenie zatok nosa?

W ostrym stanie zapalnym zatok nosa połączonym z infekcją kataralną, wirusową lub bakteryjną lekarz stawia rozpoznanie na podstawie wywiadu oraz badania pacjenta z wziernikowaniem nosa. Zwykle w przypadkach typowych nie wykonuje się badania radiologicznego, ponieważ niewiele wnosi do rozpoznania i nie zmienia to postępowania terapeutycznego. W pewnych sytuacjach jednak wykonanie takiego badania jest niezbędne – między innymi gdy podejrzewa się zapalenie zatoki czołowej lub klinowej lub rozwój powikłania zapalenia zatok.

W przewlekłym stanie zapalnym zatok lekarz powinien wykonać badanie radiologiczne (CT, tomografia komputerowa), ponieważ po pierwsze dzięki temu można określić wielkość zmian zapalnych w poszczególnych zatokach a po drugie ocenić obecność innych czynników predysponujących do występowania przewlekłego stanu zapalnego jak np. skrzywienie przegrody nosa lub przerost migdałka gardłowego.

Sposoby leczenia zapalenia zatok oraz kiedy udać się do lekarza?

Każdy z nas chorował na przeziębienie powiązane z wydzieliną z nosa i gorączką. Nie zawsze jednak udajemy się do przychodni. Kiedy więc należy udać się do lekarza? Pewna ogólna zasada mówi, że wtedy, kiedy z punktu widzenia pacjenta przebieg przeziębienia jest nietypowy, kiedy dołączają się niepokojące, niespotykane wcześniej objawy jak np. ból okolicy zatoki, czoła, czy potylicy, który jest silny, pulsujący i nasila się w pewnym położeniu ciała (np. pochylenie do przodu). Do lekarza należy zwrócić się, gdy gorączka nie ustępuje czy wręcz narasta a leczenie domowymi sposobami jest nieskuteczne. Domowe sposoby leczenia przeziębienia nie będą tu opisywane. Pilna pomoc lekarska będzie konieczna, gdy ostrej infekcji górnych dróg oddechowych towarzyszyć będzie duszność, silny ból ucha, wyciek ropny z ucha, niedosłuch, zawroty głowy, zaburzenia świadomości i inne objawy wskazujące na postęp choroby. Szczególna uwaga dotyczy małych dzieci, u których infekcja ma często przebieg szybki i prowadzi do objawów ogólnych, odwodnienia i drgawek.

Leczenie ostrego zapalenia zatok polega na podawaniu odpowiednich antybiotyków, leków obkurczających błonę śluzową nosa, leków rozrzedzających wydzielinę oraz przeciwzapalnych i przeciwgorączkowych. Prócz pierwszej grupy (antybiotyki) leki z pozostałych grup znajdują się często w domowych apteczkach i ich zastosowanie i działanie jest dość dobrze znane. Konieczność włączenia antybiotyku oraz prowadzenie terapii nadzorować powinien lekarz.

Tak jak podstawą leczenia ostrego zapalenia zatok obocznych nosa jest leczenie farmakologiczne, tak w przypadku przewlekłego zapalenia zatok często najlepszym postępowaniem będzie leczenie chirurgiczne. Jeśli ostre zapalenie zatok powtarza się kilka razy w roku, można przypuszczać, że istnieje jakaś przyczyna, która to powoduje. Dzięki badaniom dodatkowym, w tym przede wszystkim tomografii komputerowej można zidentyfikować taką przyczynę i odpowiednio ją leczyć. Klasyczny przykład to skrzywiona przegroda nosowa, przerost migdałka gardłowego lub odmienności anatomiczne bocznej ściany nosa.

Powikłania zapalenia zatok

Na zdjęciach radiologicznych powyżej pokazano położenie zatok obocznych nosa oraz struktur leżących blisko. Zatoki są położone w okolicach oczodołu oraz tkanki mózgowej, oddzielone od nich jedynie cienką blaszką kostną. Zdarza się również, że u zupełnie zdrowych ludzi na ograniczonej powierzchni nie ma kostnej bariery oddzielającej mózg od zatoki a jest nią jedynie warstwa opony mózgowej. W związku z tym zakażenie rozwijające się w zatokach może przejść również na te struktury. Może dojść do zakażenia oczodołu z formowaniem się ropnia, wytrzeszczu, który może skończyć się ślepotą lub zaburzeniami widzenia. Może dojść do zakażenia tkanki mózgowej z wytworzeniem ropnia i zapalenia opon mózgowo – rdzeniowych. Może również rozwinąć się posocznica czyli uogólnione zakażenie krwi z zagrożeniem zgonem.

Ważne: powikłania zapalenia zatok mogą zagrażać życiu!

Ponieważ zatoki oddzielone są od mózgowia oraz oczodołu tylko delikatnymi blaszkami kostnymi, stany zapalne zatok mogą powodować groźne powikłania. Do powikłań takich należą stany zapalne struktur znajdujących się w sąsiedztwie zatok, takich jak zakażenie oczodołu czy tkanki mózgowej, włącznie z zapaleniem opon oraz ropniami mózgu!